ደቂቀ እስጢፋኖሳውያንና የ“ዲያቆን” ዳንኤል ክብረት የክፋት ሸፍጥ (ክፍል ፬)

Please read in PDF

በእስጢፋኖሳውያን ላይ የደረሰው መከራ

   “እብለክሙ ኦ ሕዝበ ክርስቲያን ምዕመናኒሃ ለማርያም ድንግል በክልኤ” ኵሉ ብዕሲ ዘተወክፈ ኪያሆሙ፥ ወዘተሳተፈ ምስሌሆሙ ወዘአንበሮሙ ውስተ ቤቱ ወኀበ ቤተክርስቲያን በውስተ ምድረ ርስቱ እሙኒ ሥዩም ይሠዐር ወይትበርበር ቤተ ንዋዩ፥ ወምድረ ርስቱ ይኩን ለባዕድ።

  ሊቃነ ካህናትኒ ወንቡራነ እድ ወኵሎሙ ሥዩማነ ቤተ ክርስቲያን ወመነኮሳትሂ ወኵሎሙ ሕዝብ ለእመ ተረክቡ እንዘ እኀብኡ ኪያሆሙ፥ ፈድፋደ ኩነኔ ላዕሌሆሙ። ሢመቶሙ ወምድረ ርስቶሙ ይኩን ለካልዕ እስመ ኮኑ ሱቱፋነ ምስሌሆሙ።

  ወእሙንቱሰ ደቂቀ እስጢፋ በአማን አይሁድ እሙንቱ እለ አብዩ ሰጊደ ለማርያም ድንግል በክልኤ ወለ መስቀለ ዋሕድ ወልድ ለእሙንቱሰ ኵነኔሆሙ ሞት።

   ወዘረከቦሙሂ ይኵንኖሙ በፅኑዕ ኩነኔ ወቀቲልሰ ኢይቅትሎሙ፤ አላ ይብጽሖሙ ውስተ ኩርጓኔነ ከመ ንሰማዕ ቃሎሙ። ወከመ ይኩን ፍትሕ ላዕሌሆሙ ወዘተረክበ። ብዕሴ እንዘ ይብሎ ሰላም ለእስጢፋዊ መክፈልቲ ምስለ እለ ተወክፋዎሙ ለደቀቂ እስጢፋ።”

የዚህ አማርኛ ትርጉም፦

“በኹለቱም ጊዜያት ድንግል የምትሆን የማርያም ምዕመናን የኾናችሁ ሕዝበ ክርስቲያን ሆይ እንዲህ እላችኋለሁ። “ማናቸውም ሰው ሁሉ ደቂቀ እስጢፋን የተቀበለ ከእነርሱ ጋር የተባበረ በቤቱ ውስጥም ያኖራቸው ወይም በቤተ ክርስቲያኑና በርስቱም ምድር ያኖራቸው ቢገኝ፥ ሹመት ያለው ከኾነ ከሹመቱ ይሻር፥ ቤቱም ይዘረፍ ገንዘቡ ኹሉና ያለውም የምድሩ ርስት ለባዕድ ይሁን።

ሊቃነ ካህናት፥ ንቡረ ዕድ የቤተ ክርስቲያን ሹማምንትና መነኮሳትም ሁሉ ሕዝቡም ሁሉ እነርሱን ሲደብቋቸው ከተገኙ በእነርሱ ላይ ከፍ ያለ ቅጣት ይፈጸምባቸዋል። ሹመታቸውና የምድር ርስታቸው ለሌላ ይኹን። ከእነርሱ ጋር ተባብረዋልና ነው።

እነዚህ ደቂቀ እስጢፋ ግን ለድንግል ማርያምና ለአንድ ልጅዋ መስቀል መስገድን እምቢ ያሉ ናቸው፥ በእውነት አይሁድ ናቸው። የእነርሱ ቅጣት ሞት መሆን አለበት። ያገኛቸው ሁሉ በጽኑ መከራ ይቅጣቸው። ቃላቸውን ሰምተን በአደባባያችን ሸንጐ እንድንፈርድባቸው ወደ አደባባያችን ያምጣቸው እንጂ መግደልን ግን እርሱ ራሱ አይግደላቸው። እንደዚሁም ከደቂቀ እስጢፋ የሆነውን ሰው አግኝቶ ሰላምታ የሰጠው ሰው ሁሉ ዕድል ፈንታው ደቂቀ እስጢፋን ከተቀበሉ እንደሚደረግባቸው ይኾናል።”[1]  

   የእስጢፋኖሳውያንን መከራ መናገር በራሱ ያምማል፤ አሰቃቂነቱም ኹለንተናው በዲያብሎስ በተወረሰ ሰው የሚፈጸም እንጂ ሰብአዊ የኾነ ሰው እንኳ እንዲህ ሊያደርግ ፈጽሞ አይችልም። ሰው ለሰው ለመራራት ሰውነትን ማየቱ ብቻውን ይበቃዋል፤ ሰው በእንሰሳ ላይ እንኳ የማይፈጸም አሰቃቂ ተግባርን ከፈጸመ ግን ከሰውነት አንሷል ብሎ ደፍሮ መናገር ይቻላል። ታላቁ መጽሐፍ፣ “ጻድቅ ሰው ለእንስሳው ነፍስ ይራራል፤ የኀጥኣን ምሕረት ግን ጨካኝ ነው” (ምሳ. 12፥10) እንዲል፣ እውነተኛ መንፈሳዊ ልብ ያለው ሰው እንኳ በእግዚአብሔር መልክ ለተፈጠረው ሰው ለእንሰሳ እንኳ ይራራል። እናም ለእንሰሳ መራራት የሚቻለው ሰው፣ ለሰው መራራት ከተሳነው መንፈሳዊነቱ ደባይቷል ማለት ነው።

  እንግዲህ አፄ ዘርዓ ያዕቆብና ሌሎችም ነገሥታት ቢኾኑ እንኳን ለእንሰሳ ለሰዎች መራራት ተስኗቸው ያደረሱት መከራ ጆሮን ጭው የሚያደርግ ነው፤ በተለይም ዘርዓ ያዕቆብ ፈጽሞ እንኳን መንፈሳዊነት ሰብአዊነት እንኳ ሊታይበት በማይችልበት መልኩ በእስጢፋኖሳውያን ላይ ያደረሰው መከራ እጅግ አሰቃቂና እጅግ ሰቅጣጭ ነው፤ በጥቂቱም በእስጢፋኖሳውያን ላይ የደረሰውን መከራ ከተአምረ ማርያም፣ በአንደኛና ኹለተኛ ገድለ አኀው፣ በአባ እስጢፋኖስ ገድል፣ “ደቂቀ እስጢፋኖስ” በሕግ አምላክ [በፕሮፌሰር ጌታቸው ኃይሌ]፣ ደቂቀ እስጢፋኖስና የደብረ ብርሃን ሸንጐ [በመሪጌታ ኤልያስ ግርማ] እና  እንዲሁም ከሌሎች ገድላቸውና በእነርሱ ዙርያ ከተጻፉ መጻሕፍት በማውጣጣት ከዚህ በታች እንዲህ ማስቀመጥ ይቻላል።

    ንጉሡ ዘርዓ ያዕቆብ በቅዱሳኑ ላይ እንዲህ ያለ አሰቃቂና መራራ መከራና ስቅየትን አድርሶባቸዋል፦

1.     ምላሳቸውን አስቆርጧል፤[2]

2.    አፍንጫቸውን አስፎንኗል፤[3]

3.    በድንጋይ አስወግሯቸዋል፤[4]

4.    በቤት ዓምድ በማንጠልጠል ጪስ አሳጥኗቸዋል፤[5]

5.    ሰውነታቸውን እበት በመለቅለቅ የምድጃ ዓመድ አስደፍቶባቸዋል፤[6]

6.    በግንድ ሽንቁር ውስጥ ጠጠር አስጨምሮ ከሥጋቸው ጋር በአንድነት እንዲቀረቀር አስደርጓል፤[7]

7.    የዘርዓ ያዕቆብ መለኮሳት የእስጢፋኖሳውያንን እግር በዱላ ሰብረዋል፤ ሴት መነኮሳዪቶችንም በማነቆ አድርገው እጅና እግራቸውን መነኮሳቱ አስረዋቸዋል፤[8]

8.    የንጉሡ መነኮሳት አባ ብእሴ ሰላምና አባ ሳሙኤል የተባሉት፣ እስጢፋኖሳውያንን፦ “እነዚህ ቅዱሳን ጸረ ማርያም ናቸው። ለንጉሥ አይታዘዙም፥ ለክብሩም አይሰግዱም ...” በማለት ከሷቸዋል፤ ንጉሡም ባለመስገዳቸው ምክንያት እንዲገደሉ አዝዟል፤[9] እኒሁ መነኮሳት ሃያ የሚያህል መነኮሳትና መነኮሳዪያትን አስገድለዋል፤[10] ልብሳቸውን፣ አስኬማቸውን ቀበቶአቸውን ኹሉ ከዘረፉ በኋላም ራቁታቸውን እሳት አንድደውባቸው በዙርያቸው በከበሮና በክራር እያዜሙ እንዲቃጠሉ አድርገዋል፤

9.    ሰድቧቸዋል፣ አሽሟጦባቸዋል፣ አፊዞባቸዋል፤[11]

10.  ራቁታቸውን በሕዝብ አደባባይ በማቆም እንደ እንሰሳ አስቁሞ አዋርዷቸዋል፤[12]

11.    በቀጋ እሾኽ፣ ጤጤ [ጤጠይ] በሚባል መግረፊያ ጅራፍ፣ በዘንግ፣ በዱላ፣ በበትር፣ በሺመል ከግንድ ጋር ወይም እጅና እግራቸውን በአንድነት አሳስሮ፣ አጋድሞ ደማቸው እስኪፈስ፣ አእምሮአቸውን እስኪስቱ ድረስ አስገርፏቸዋል፤ አስደብድቧቸዋል[13]

  “ … አባ እስጢፋኖስ ኹለንተናው በደም እስኪወረስ ድረስ ወታደሮቹ እየተፈራረቁባቸው በንጉሡ ዘርዓ ያዕቆብ ፊት ደበደቧቸው፤ ከድብደባውም የተነሣ በእሳት የተጠበሱ እንጨት መሰሉ። ከድብደባው እብጠት የተነሣ የጉንጩ ስፋትና የከንፈሮቹ ሥርዓት (በእብጠት) ከአፍንጫው ጫፍ ጋራ እኩል ኾኑ። ዓይኑም ማየት አልቻለም። ብቻ ደሙ ከድንኳኑ በር እንደ ውሐ ይወርድ ነበረ። ... ሽማግሌው በርተሎሜዎስንም በጥፊ እንዲመቱት አዘዘ። “ከመጀመርያው ጥፊ ኃይለኛነት የተነሣ፣ የኋለኞቹን ልብም አሳልኳቸው” ይል ነበር። ከዚህ በኋላ፣ ሁሉንም ከሽማግሌው ጋራ እንዲገርፏቸው አዘዘ። ከንጉሡ ታላቅ ቁጣ የተነሣ እነዚያ በቀኙና በግራው ተቀምጠው የነበሩ ጳጳሳት መናገር አልቻሉም። ግን ለመግረፍ ካጋደሟቸው በኋላ እንዲተዋቸው አዘዘ። ቅዱሱንም ከወሰዱበት ቦታ አመጡት። (ሲያመጡት) አጐንብሶ ነበረ የሚሄደው፤ ምክንያቱም በጢሙ ላይ የወረደው የአፍንጫውና የአፉ ደም ሲረጋ እንደ ገመድ ሆኖ ሳይበጠስ ከልብሱ ጋር ተያይዞ ነበር። ሲመቱት ቆቡን ጥለዋት ስለነበረ ራሱ ራቂቱን ነበር፤ ... የደሙንም ገመድ ከጢሙ አስወገዱትለት። ዐይኑ ግን ጠፍቶም እንደሁ ወይም እንዳለ ለመረዳት አልቻሉም።” [14]

12.   በአጐዳ [ማለትም መላ አካላቸው ከመሬት በታች ቀብረው አንገታቸውን ብቻ በማስቀረት] እያንዳንዳቸውን ለማሰቃየት ከከተማና ከገጠር የታወቁ ፈረሰኞችን በመምረጥ በፈረስ ኰቴ ጨፈጨፏቸው፤  ከብቶችንም ነዱባቸው፤ በዚህ ኹኔታ አንድ መቶ ሰባት እስጢፋኖሳውያን ተጨፍጭፈዋል፤[15]

13.  ምላስና የሸኮናቸውንና የኹለቱ እግሮቻቸው ቋንጃ፣ ጆሮአቸውንም በአንድነት አስቆርጧል፤[16] እንዲቆረጥም አዋጅ አሳውጇል፤[17] በአንድ ቀንም የአንዲት ሴት መነኮሳዪይትን ጨምሮ የሃያ ዘጠኝ መነኮሳትን ምላሳቸውን አስቆርጧል፣ አፍንጫቸውን አስፎንኗል፣ ቋንጃዎቻቸውን አንድ በአንድ አስወጥቷል፤

14.  አፍንጫቸውን ፎንነው፣ ምላሳቸውን ቆርጠው፣ የሸኮና ቋንጃቸውንም አስቆርጠው በአህያ ከጫኗቸው በኋላ አህዮቹን አስቸኩለው ይነዱ ነበር፤[18]

15.  ቀኝና ግራ ጉንጫቸውን በ“ዘ” ቅርጽ፣ ግንባራቸውን፣ እጆቻቸውንም በምላጭ አስተልትሏል፤[19]

“... ሌሊቱን በሞላ በላያው በሚወርደው ዝናም፥ ከባሕሩ ማዕበል በሚመጣ የውሐ ውርጭ፥ በተኙበት ድንጋይ ቅዝቃዜ፥ ከግንባራቸው እና ከጒንጭ መተልተልና ከቋንጫ መቈረጥ በመጣ ቁስል በመቀጥቀጥ ሲያጥሩ አደሩ። ጊዜው ክረምት ስለነበረ በዚህ ዓይነት ሥቃይ ሲያጥሩ አደሩ። ...” [20]

16.  ከየገዳሞቻቸው እንዲሰደዱ አድርጓል፤[21] ንብረቶቻቸውን ኹሉም አስዘርፎባቸዋል፤ አቃጥሎባቸዋልም፤[22]

“እነሆ፥ ደቂቀ እስጢፋኖስ የተገኙበት ቤቱ ይዘረፍ፤ ገንዘቡ ይውደም፤ የቀበሌው ርስትም ለባዳ ይሁን። በጠዋትም ሆነ በምሽት ወደኛ ሲያመጧቸው እነርሱን ሳይገድሉ መሥዋዕት አያሳርጉ። ይኸንን ሳታደርጉ (ብታሳርጉ) መሥዋዕታችሁ የረከሰ ይሁን፤ እኔም ባላደርግ መንግሥታችን ለባዳ ይሁን።”[23]

17.  የወንዶቹን አባላቸውን አስቈርጧቸዋል፤[24]

18.  በጥፊ አስመትቷቸዋል፤ በብረት አንካሴና በጦር ሰውነታቸው እንዲጓጐጥ አድርጓል፤[25]

19.  ከነሕይወታቸው በአውሬ እንዲጐተቱ አስደርጓል፤[26]

20. አንገታቸው ከጉልበታቸው ጋር በቀበቶ እንዲታሠር አዝዟል፤[27]

“... በቀኙና በግራው ሰንሰለት፥ ባንገቱ ማነቆ አሰሩበት። ለልጆቹ የሞፈሮች እና የቀንበሮች ማነቆ አድርገውባቸው ሁለት ሁለቱን በአንድ ማነቆ አቆራኝተው እያስጨነቁ ወሰዷቸው። ደግሞ ደማቸውን በመንገድና በገበያ ያፈሱ ነበረ።”[28]

21.   በእርጥብ የበሬ ቆዳ አስደርጐ በተሸነቆረ ግንድ ውስጥ በማስገባት አሳስሯቸዋል፤[29]

22.  ማነቆና ቀንበር ከተደረገበት አንዱ እስጢፋኖሳዊ ሲደክም ሌላው የበረታው እንዲገባም አስደርጓል፤[30]

23. ልብሳቸውን፣ ቆባቸውን ጭምር በመግፈፍ እጅግ ከባድ ብርድ ባለበት ራቁታቸውን ረጅም ቀናት በማስቀመጥ አስፈጅቷቸዋል፤ አዝራት በተባለ ስፍራም ከብርዱ ከባድነት የተነሣ በአንድ ወቅት 98(ዘጠና ስምንት) እስጢፋኖሳውያን አልቀዋል፤[31]

  “ … ለዘለዓለም ሕይወት ነዋሪ ፍሬ እንዲያፈሩና እንዲጥሉ በፈቃዱ ሥቃዩን ለመሸከም ልዑል (ጌታ) ጠርቷቸዋል፤ ሰብስቧቸዋልምና። እዚያ ከፍ ባለ ጣር በብዙ ጻማ፥ ምግብ ከማጣት በሚመጣ አስጨናቂ ድካም ኖሩ። ቍርበትና ምንጣፍ ከሌለበት አሸዋ መሬት ላይ በተኙበት ከቀኝ ወደ ግራ፥ (ከግራ ወደ ቀኝ) ይንቀሳቀሳሉ እንጂ ከሰውነታቸው መመንመን የተነሣ መቆም መቀመጥ አልቻሉም። እንደ ድርቅ ዘመን መሎክ ጠወለጉ። መልካቸው ተለወጠ፤ ኀይላቸው ደከመ። ሁሉም በራሱ የደረሰበትን ይታገሣል፥ የሥጋን ጭንቅ ይቅር ይላል፤ ቍስላቸውን ለማጠብም ሆነ ለጥማቸው እንዲጠጡም የሚረዳቸው አልነበረም። ብቻ አንዳንድ ከነሱ የበረታ ወደ ባሕሩ ተጐትቶ ይሄድና በአንገቱ ቅል አንጠልጥሎ ለወንድሞቹ ውሐ ያመጣና ቁስላቸውን ያጥብላቸዋል፥ ይጠጡለታልም። ከአስኬማቸው ብጣሽ ጨርቅ በቀር ምንጣፍ፥ ሽፋን፥ ቆብ ከሌለበት መሬትና ትቢያ ላይ እግዚአብሔርን እያመሰገኑ ይተኛሉ። (ብጣሿ ጨርቅም ብትሆን) የሥቃያቸውን ደም ጠጥታ ነበረ። …”[32]

24. ለአረሚ እስላም አሳልፎ በክፋት ልብ በመስጠት፣ በተራራ ላይ እንዲከማቹና ምንም ዓይነት ምግብ እንዳያገኙ ጥብቅ ቁጥጥር በማድረግ፣ በረሃብ ጠውልገው እንዲያልቁ አድርጓቸዋል፤ በውሐ ጥም አስፈጅቷቸዋል፤[33]

25. ከበቅሎና ከአህያ ጋጥ ጭቃ ላይ አስጥሏቸዋል፤ [34]

26. በሞላ ወንዝ ውስጥ አስወርውሯቸዋል፤ [35]

27. ሙዓለ መሀፒል ከሚባል ዓለት ድንጋይ ላይ አስጥሏቸዋል [አስፈጥፍጧቸዋል]፤ [36]

28. መሬት ለመሬት በብረት ሰንሰለትና በገመድ ሰውነታቸው እስኪገሸላለጥ አስጎትቷቸዋል፤[37]

29.  እጅና እግራቸውን አስቆርጧል፤[38]

“ ... በማግሥቱ በጠዋት በጋላቢ ፈረስ የተቀመጠ (መልእክተኛ) እንዲህ ሲል ላከ፤ “እሺ ይሉህ እንደሆነ ለንጉሥ ስገዱ በላቸው። እንቢ ካሉህ እግራቸውንና እጃቸውን እዚያው ቁረጣቸው።” (መልእክተኛው) ትእዛዝ ተቀብሎ ወጣ። በጋላቢ ፈረስ ሄዶ ቅዱሳኑ ካደሩበት ደረሰ። ... ከወታደሮቹ አንዱ ሰይፉን ከፍ አድርጎ እጆቹንና እግሮቹን ባንዴ ቈረጣቸው። ከዚያ፥ ያ ወንድም፥ “የአባቶቻችን አምላክ እግዚአብሔር ይባረክ፤ ለዓለም ስቡሕ ነው፥ ልዑልም ነው” አለ። ... አንዳንዶቹ ከመጽሐፍ (እየጠቀሱ) ይዘምሩ ነበረ። ሁሉም መንፈስ ቅዱስ እንዳቀበለው ተናገረ።

ከዚያ፥ በየተራቸው ወደ ሰያፊው ወረዱ። ባለሰይፉ ሰይፉን ከለከለ፤ “ሰይፌን አታደንዝብኝ” አለ። ከዚያ፥ የዚያን አገር ሰዎች፥ “ከየቤታችሁ ቢላዋ አምጡ” አላቸው። ቅዱሳኑ እንዳይጐዷቸው ምላጫቸውን ሰጡ። ሰዎቹም ቢላዋ አመጡ፤ በዚያ ቢላዋና በምላጭ እጆቻቸውንና እግሮቻቸውን ቈረጧቸው። ...”[39]

30. እጅና እግራቸው ተቆርጦ የተረፉትን በደብረ ብርሃን ዙርያ በሚገኙ እጅግ ውርጭና ቆፈናም ተራራዎች ላይ እንዲቀመጡ አዝዟል፤ የተቀሩትንም ቈላ አውርዶ በሐሩርና በሙቀቱ ንዳድ እንዲጠበሱ ያስደርጋቸውም ነበር፤[40]

31.  በሕይወት ሳሉ እንደተቀበረ በድን በዝግ ቤት ውስጥ አስቀብሯቸዋል፤ [41]

32. ለወራት ያህል በእግር ብረትና በተበሳ ግንድ አስሯቸዋል፣ በተደጋጋሚም ምንም ብርሃን በማይገባበት በጨለማ ቤት ውስጥ እጅና እግራቸውን በማሰር አግዟቸዋል፤[42]

33. እነርሱ በእስር ሳሉ የሚጠይቋቸውን፣ በምግብና በመጠጥ የሚረዷቸውንና የሚተባበሯቸውን ኹሉ ያስር ያስገርፍም ነበር።[43]

  የደቂቀ እስጢፋኖሳውያን መከራ ይህ ብቻ አይደለም፤ ቀጣዩን በሚቀጥለው ክፍል እናቀርባለን። ይህን ስንናገር ወንጌልና የእግዚአብሔር እውነትን መመስከር ከዚህም በላይ ዋጋ እንደ ሚጠይቅ ባለመዘንጋት ነው። እንግዲህ እነዳንኤል ክብረት ጥረትና “አዲስ ታሪክ ፍብረካ የተያያዙት” ይህን ሕያው እውነት ለመቅበርና ለማክፋፋት ነው። ነገር ግን ጌታ እግዚአብሔር አብ ስለልጁ ክርስቶስ ኢየሱስ በሕይወታቸው ተወራርደው የመሰከሩለትን ደቂቀ እስጢፋኖሳውያን ሥራቸውና የወንጌል ምስክርነታቸው ከተቀበረበት እንዲወጣ አድርጓል።

እግዚአብሔር መንፈስ ቅዱስ በጸጋው በኹለንተናችን እንድንገዛለት፤  በነፍሳችን ተወራርደን እንድናመልከው ይርዳን፤ አሜን።

ይቀጥላል …

---

[1] የኢትዮጵያ ዓመታዊ ታሪክ መጽሔት 4ኛ እትም፤ 1954፤ ገጽ 79-87፡፡

[2]  ተአምረ ማርያም፤ ግእዝና አማርኛ፤ 111 ተአምራትን የያዘ፤ 1989 ዓ.ም 3^ኛ እትም፤ አዲስ አበባ፤ ትንሣኤ ዘጉባኤ ማተሚያ ቤት፤ ገጽ.94-101፤ ከቁ.1-76። የኢትዪጲያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ታሪክ፤ 1986 ዓ.ም 2^ኛ እትም፤ አዲስ አበባ፤ ትንሣኤ ዘጉባኤ ማተሚያ፤ ገጽ.49። ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤ ገጽ 158። ኤልያስ ግርማ(መሪጌታ) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስና የደብረ ብርሃን ሸንጎ ፤ 2000 ዓ.ም ፤ ማተሚያ ቤቱ ያልጠቀሰ።

[3] ዝኒ ከማሁ፤ ካህሳይ ገ/እግዚአብሔር፡፡ ምንኩስና በኢትዮጲያ ዛሬና ትናንትና፤ 2000 ዓ.ም ፤ አሳታሚ አልተጠቀሰም፤

[4] ዝኒ ከማሁ፣ ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤  ገጽ ገጽ 129፣ 156-157፣ 171-172፣ 215፣ 218።

[5] ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤ ገጽ 133።

[6] ዝኒ ከማሁ ገጽ 133 

[7] ዝኒ ከማሁ ገጽ  133

[8] ዝኒ ከማሁ ገጽ  191

[9] ዝኒ ከማሁ ገጽ 198

[10] ዝኒ ከማሁ ገጽ 201

[11] ዝኒ ከማሁ ገጽ 95፣ 108፣ 175

[12] ዝኒ ከማሁ ገጽ  171፣ 211፣ 214

[13] ዝኒ ከማሁ ገጽ 95፣ 107፣ 108፣ 111፣ 120፣ 122-123፣ 129፣ 137፣ 144፣ 146፣ 148፣ 153፣ 174፣ 190፣ 206።

[14] ዝኒ ከማሁ ገጽ  103-105፣ ገድለ አቡነ እስጢፋኖስ፤ 1996 ዓ.ም፤ አሳታሚ አሲራ መቲራ ገዳም፤ ገጽ 160-161።

[15] ግርማ ዘውዴ፤ ኢትዮጲስ አራተኛ እትም፤ የካቲት 1985  ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ፡፡ ገጽ 90።

[16] ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤  160፣ 177።

[17] ዝኒ ከማሁ ገጽ  170

[18] ዝኒ ከማሁ ገጽ 174

[19] ዝኒ ከማሁ ገጽ 110፣ 121፣ 158፣ 159

[20] ዝኒ ከማሁ ገጽ  160፣ 197

[21] ዝኒ ከማሁ ገጽ 233

[22] ዝኒ ከማሁ ገጽ  111፣ 126፣ 148፣ 175፣ 190፣ 197

[23] ዝኒ ከማሁ ገጽ  175

[24] ዝኒ ከማሁ ገጽ 174

[25] ዝኒ ከማሁ ገጽ 103፣ 133፣ 150፣ 211፣ 214

[26] ዝኒ ከማሁ ገጽ 172

[27] ዝኒ ከማሁ ገጽ 171

[28] ዝኒ ከማሁ ገጽ ገጽ 128፣ 143፣ 152

[29] ዝኒ ከማሁ ገጽ 190

[30] ዝኒ ከማሁ ገጽ  138፣ 170፣ 173

[31] ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤  ገጽ 145፣ 146፣ 154 ደቂቀ እስጢፋኖስና የደብረ ብርሃን ሸንጐ፤ ገጽ 140

[32] ጌታቸው ኃይሌ (ፕ/ር) ፤ ደቂቀ እስጢፋኖስ “በሕግ አምላክ”፤ 2002 ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ዩንቨርሲቲ ፕሬስ፤  ገጽ 160፣ 190

[33] ዝኒ ከማሁ ገጽ ገጽ.74፣ 143

[34] ዝኒ ከማሁ ገጽ 143

[35] ዝኒ ከማሁ ገጽ 143

[36] ዝኒ ከማሁ ገጽ 160

[37] ዝኒ ከማሁ ገጽ 143፣ 195፣ 208

[38] ዝኒ ከማሁ ገጽ 171፣ 172፣ 176፣ 177፣ 193፣ 195

[39] ዝኒ ከማሁ ገጽ 193

[40] ዝኒ ከማሁ ገጽ 206

[41] ዝኒ ከማሁ ገጽ 74

[42] ዝኒ ከማሁ ገጽ 74፣ 105፣ 111፣ 130፣ 131፣ 133፣ 138፣ 185

[43] ዝኒ ከማሁ ገጽ 120፣ 145፣ 192፣ 205-206